บทคัดย่อ
สารนิพนธ์เรื่องนี้ เป็นการวิจัยเอกสาร (Documentary Research) โดยมีวัตถุประสงค์ คือ ๑) เพื่อศึกษาประวัติความเป็นมาและความสำคัญของแนวคิดเกี่ยวกับพุทธศิลป์ในรอยพระพุทธบาท ๒) เพื่อวิเคราะห์แนวคิดเกี่ยวกับพุทธศิลป์ในรอยพระพุทธบาทตามแนวพุทธ จากการศึกษาวิจัยพบว่า
ประวัติความเป็นมาของแนวคิดเกี่ยวกับพุทธศิลป์ในรอยพระพุทธบาท ได้มีจุดเริ่มต้นมาจากรากฐานธรรมเนียมของชาวอินเดียที่ได้มีประเพณีนิยมทำความเคารพบุคคลที่พึงเคารพบูชาที่เท้า หรือโดยการเอามือไปแตะต้องที่เท้าหรือละอองเท้า พุทธศิลป์ในการสร้างหรือบูชารูปหรือรอยพระพุทธบาทซึ่งได้มีการค้นพบหลักฐานในศิลปะอินเดียโบราณคือภาพสลักนูนเล่าเรื่อง ขนาดเล็กในราวพุทธศตวรรษที่ ๓ – ๕ ณ บริเวณเสาลูกกรงตั้งอันเป็นส่วนประกอบของรั้วล้อมรอบพระสถูปสาญจีและที่สถูปภารหุต โดยเป็นเครื่องแสดงแทนพระพุทธองค์ ตรงกลางฝ่าพระบาททั้ง ๒ ข้างมีรูปธรรมจักร ในต้นพุทธศตวรรษที่ ๕ จากรูปรอยที่พบส่วนใหญ่เชื่อว่ามีเจตนาทำเป็นรูปจำลองฝ่าพระบาทสำหรับเคารพบูชาแทนองค์พระพุทธเจ้า เป็นการสร้างรูปรอยสัญลักษณ์ต่างๆ ซึ่งมิใช่พระพุทธรูป แต่เป็นรูปสัญลักษณ์เครื่องหมายต่างๆ แทนพระพุทธองค์ ในประเทศไทยได้พบหลักฐานคือรอยพระพุทธบาทที่สระมรกต อำเภอโคกปีบ จังหวัดปราจีนบุรี และที่วัดเขาดีสลัก อำเภออู่ทอง จังหวัดสุพรรณบุรี แสดงถึงแนวคิดเกี่ยวกับพุทธศิลป์ในรอยพระพุทธบาทที่ได้นิยมกันมาตั้งแต่สมัยทวารวดี โดยได้รับอิทธิพลแนวคิดจากประเทศอินเดียและแนวคิดจากประเทศศรีลังกา ส่วนใหญ่ทุกสมัยนิยมสร้างรอยพระพุทธบาทที่มีพุทธศิลป์ภายในเป็นรูปมงคล ๑๐๘ ประการ แต่บางสมัยจะมีการเรียงมงคล ๑๐๘ แตกต่างกันบ้าง ความสำคัญของแนวคิดในการสร้างพุทธศิลป์เป็นรอยพระพุทธบาท คือคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา, พงศาวดารของศรีลังกา, และวรรณกรรมบาลีรุ่นหลังในประเทศไทย โดยต้องการให้เป็นสื่อสัญลักษณ์แทนองค์พระพุทธเจ้า เพื่อน้อมรำลึกถึงสักการะบูชาและเข้าถึงหลักพุทธธรรม
แนวคิดเกี่ยวกับพุทธศิลป์ในรอยพระพุทธบาทตามแนวพุทธยุคสมัยต่างๆ ได้มุ่งแสดงพุทธศิลป์ที่เป็นสื่อสัญลักษณ์บอกเล่าเรื่องราวในอดีตที่มีเอกลัษณ์และมีรูปทรงเฉพาะทางพระพุทธศาสนาด้วยศิลปะการออกแบบด้านสถาปัตยกรรมที่งดงามสอดแทรกหลักพุทธธรรม มีรูปทรงของรอยพระพุทธบาททางด้านประติมากรรมด้วยการเซาะ,เว้าหรือหล่อแสดงสัญลักษณ์ที่สำคัญภายในคือมงคล ๑๐๘ ประการ ประกอบด้วยการเขียนหรือวาดลวดลายทางด้านจิตรกรรมเพื่อบอกเล่าถึงความสำคัญและเรื่องราวในอดีตที่วิจิตรสวยงาม และด้านวรรณกรรมที่ได้เขียนหรือจารึกบอกความสำคัญความเป็นมาและพรรณนาความสวยงามตระการตาของสถานที่ที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาท ตลอดถึงวรรณกรรมเป็นคำสวดบูชารอยพระพุทธบาทและมงคล ๑๐๘ ในรอยพระพุทธบาททั้งภาษาบาลีและภาษาไทย