จากศิลาจารึกสุโขทัยหลักที่ 2 (จารึกวัดศรีชุม) ได้เล่าว่าพ่อขุนศรีนาวนำถมที่ครองเมืองสุโขทัยและศรีสัชนาลัย มีโอรสและธิดา 2 พระองค์คือ พ่อขุนผาเมืองและนางเสือง ภายหลังพ่อขุนศรีนาวนำถมได้ยกนางเสืองให้อภิเษกกับพ่อขุนบางกลางหาว ผู้ครองเมืองบางยาง สำหรับพ่อขุนผาเมืองนั้นครองเมืองราดและเมืองลุ่ม พระองค์ทรงอภิเษกกับพระนางสิงขรมหาเทวี พระราชธิดาของพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 กษัตริย์ขอมที่ครองกรุงยโสธรนครธม โดยทรงมอบ “พระขรรค์ชัยศรี” และตั้งพระนามให้พ่อขุนผาเมืองว่า ’กมรเต็งอัญผาเมือง“ ด้วยอาณาจักรขอมต้องการขยายอำนาจมายังดินแดนสุวรรณภูมิ ด้วยการสร้างสัมพันธ์แบบเกี่ยวดองเป็นพระญาติต่อกัน เพราะขณะนั้นอาณาจักรขอมได้มีสงครามกับอาณาจักรจัมปาหลายครั้ง จึงต้องสร้างไมตรีกับอาณาจักรใกล้เคียงเพื่อป้องกันการทำสงครามจากด้านอื่น
พ่อขุนศรีนาวนำถมได้ปกครองเมืองแบบระบบเมืองคู่ ถือครองเมืองสุโขทัยและศรีสัชนาลัย เรียกว่า นครสองอัน ทรงมีอำนาจและครองเมืองศรีสัชนาลัยแบบไม่มั่นคงเพียงใดนัก
ดังนั้นการครองเมืองสุโขทัยที่อยู่ทางตอนใต้จึงเป็นการครองเมืองแบบไม่เข้มแข็งเท่าที่ควร ด้วยเหตุนี้เมื่อพ่อขุนศรีนาวนำถมสิ้นพระชนม์ ขอมสบาดโขลญลำพง ที่เป็นผู้ดูแลเทวสถานทางศาสนา จึงได้นำกำลังพลที่แอบเตรียมไว้เข้ายึดกรุงสุโขทัยไว้ได้หากพิจารณาเรื่องนี้จะเห็นได้ว่า ขอมสบาดโขลญลำพง ซึ่งเป็นคนของอาณาจักรขอมที่ส่งมาทำหน้าที่เป็นผู้ดูแลเทวสถานทางศาสนาพร้อมกำลังคนจำนวนมากโดยอ้างว่าเป็นคนของศาสนาพราหมณ์ แต่อาจจะมีภารกิจที่สำคัญมากกว่านั้นก็คือเป็น ไส้ศึกสายลับ คอยสืบข่าวความเคลื่อนไหวของชนเผ่าไท และดูแลพระธิดาที่มาเป็นพระมเหสีขุนผาเมืองหรืออาจจะเป็นผู้ดูแลผลประโยชน์ของขอมในสุโขทัย แล้วเตรียมกำลังผู้คนในทางลับเพื่อรอเวลาที่เหมาะสมแย่งชิงอำนาจ จึงสามารถระดมกำลังพลได้รวดเร็วในการเข้ายึดอำนาจกรุงสุโขทัย
พ่อขุนผาเมืองและพ่อขุนบางกลางหาว จึงได้ร่วมมือกันวางแผนนำกำลังชนชาวไท เข้าชิงอำนาจยึดสุโขทัยกลับมาได้ หลังจากนั้นพ่อขุนผาเมืองจึงได้มอบกรุงสุโขทัยให้ พ่อขุนบางกลางหาว ผู้ซึ่งเป็นพระสหายสนิทและเป็นน้องเขยของพระองค์ เพราะนางเสืองน้องสาวเป็นพระมเหสี (พ่อขุนผาเมืองทรงมีฐานะเกี่ยวพันเป็น “ลุง” ของพ่อขุนรามคำแหงมหาราช) โดยได้สถาปนาอาณาจักรสุโขทัย แล้วอัญเชิญให้ครองกรุง ขึ้นครองราชย์เป็น ’ปฐมบรมกษัตริย์“ ต้นราชวงศ์พระร่วง ทรงพระนามว่า ’ศรีอินทราทิตย์“
หากพิจารณาถึงเหตุที่ขุนผาเมืองเสียสละไม่ยอมครองกรุงสุโขทัย แม้ว่าจะทรงมีสิทธิโดยชอบธรรมและเป็นรัชทายาทผู้สืบสายโลหิตโดยตรง ทั้งนี้อาจจะเป็นเพราะพระองค์ทรงต้องการให้ชนเผ่าไทหลุดพ้นจากอำนาจขอมและพระองค์มีพระมเหสีเป็นพระราชธิดากษัตริย์ขอมผู้มีพระราชอำนาจยิ่งใหญ่ต้องผูกพันเกี่ยวข้องอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ หากมีพระโอรสหรือพระธิดาจะต้องสืบสายเลือด 2 ชาติและหนีไม่พ้นอิทธิพลขอมตลอดไป พระองค์ทรงต้องการให้พ่อขุนบางกลางหาวกับนางเสืองให้กำเนิดผู้สืบสายเลือดไทยเพื่อเป็นผู้นำชนเผ่าไท ไม่ต้องการทายาทที่มีสายเลือดชาติอื่นเข้ามาปะปน
นับแต่นั้นมาเรื่องของพ่อขุนผาเมืองก็สูญหายไปจากประวัติศาสตร์ชาติไทย ไม่มีการกล่าวถึงอีกเลยแต่ก็มีตำนานเล่าต่อมาอีกว่า พระองค์ได้ปลีกตัวหนีออกจากเมืองเพื่อออกบวชแสวงบุญหายไปทางตอนเหนือ ส่วนพระนางสิงขรมหาเทวีนั้นทรงผิดหวังเสียใจในความรัก จึงได้เผาบ้านเผาเรือนด้วยความโกรธแค้นและได้ออกติดตามหาพ่อขุนผาเมือง แล้วหายสาบสูญไป แต่บางตำนานได้เล่าว่าพระนางสิงขรมหาเทวี เศร้าเสียใจจึงไปกระโดดน้ำสิ้นพระชนม์ที่แม่น้ำแห่งหนึ่ง
เมื่อได้พิจารณาถึงความเสียสละของพ่อขุนผาเมืองที่เป็นจุดสำคัญในความสำเร็จของการก่อตั้งอาณาจักรสุโขทัยของกลุ่มชนชาติเสือไท จากการรวบรวมของกลุ่มชนชาติเสือไท จนมีความเข้มแข็งมีอำนาจอิสระพ้นจากอิทธิพลของขอมมาได้ ต้องยอมรับในการเสียสละที่พ่อขุนผาเมืองได้กระทำในการก่อตั้งชาติไทนั้น พระองค์ทรงเป็นผู้ที่มีจิตใจสูงส่งมุ่งมั่นเฉลียวฉลาดและมองการณ์ไกล มุ่งเรื่องใหญ่ไปข้างหน้า เพราะตามปกติวิสัยของมนุษย์ย่อมอยากได้มาซึ่งอำนาจราชศักดิ์ การได้ครองราชย์ที่เป็นสิทธิที่ตนเองพึงมีพึงได้นั้น แต่ไม่ยอมรับกลับเสียสละจากการครองเมือง ขยายอาณาเขตเพื่ออำนาจแห่งตนและแม้จะมีพระมเหสีที่มาจากอาณาจักรขอมที่ยิ่งใหญ่ ที่ถือเป็นตัวจักรที่สนับสนุนให้ ’มีอำนาจ“ แต่พระองค์กลับทิ้งทุกสิ่งทุกอย่างเพื่อให้ชนชาติไทในสมัยนั้นพ้นจากอำนาจขอมทั้งสิ้นทั้งปวง เป็นที่น่าเสียดายที่คนไทยในปัจจุบันหลายคนไม่รู้จักชื่อท่านและวีรกรรมของท่าน ’พ่อขุนผาเมือง...กษัตริย์ไทยผู้ยิ่งใหญ่“ ทั้ง ๆ ที่เป็นผู้เสียสละเพื่อชาติไทยในอดีต พ่อขุนผาเมือง เป็นเผ่าไทย (ตามสำเนียงที่พูดเสียงคล้ายไทยใหญ่ หรือ ไทยล้านนาโบราณ) ตัวท่านอพยพมาจาก เวียงสีทวง (เวียงสีทวงเป็นเวียงเก่าในเขตอำเภอเชียงแสน จังหวัดเชียงราย) บิดาของท่านชื่อ พะมะ (สันนิษฐานว่า เป็นท้าวพรหมมหาราช หรือพ่อขุนศรีนาวนำถมที่จารึกในศิลาจารึกของพ่อขุนรามคำแหง บิดาของท่านรบเก่งมาก เพราะสมัยนั้นมีแต่รบกัน เพื่อมิให้อิทธิพลอำนาจขอมข่มเหงกดขี่ บิดาของท่านมีของสำคัญเป็นอาวุธคู่มือ คือ นาคบ่งบาศก์ที่ได้มาจากพวกพญานาค) บิดาของท่านพยายามตั้งตนเป็นใหญ่ รวบรวมเผ่าไทยที่กระจัดกระจายจนสร้างเวียงไชยนารายณ์ ถูกอิทธิพลขอมรุกรานจนไม่สามารถรักษาเวียงไชยนารายณ์ไว้ได้ จึงอพยพลงมาตั้งเวียงสีทวง ปู่ของท่านชื่อ สะหม่า (สันนิษฐานว่าเป็นพระเจ้าพังคราช) รบไม่เก่ง รบแพ้ขอมอยู่เรื่อย ๆ
ชื่อของท่านว่า “ผาเมือง” เป็นลูกของแม่คนรอง บิดามีหลายแม่ มามีชื่อพ่อขุนผาเมือง เมื่อสร้างเมืองฮาด (เมืองราด) ชาวเมืองจึงขนานนามท่านว่า “พ่อขุนผาเมือง” ท่านมีน้องชายอีกคนแต่ต่างมารดากัน ชื่อพระเจ้าไชยสิริ
ตอนเวียงสีทวงถูกพวกขอมหรือเขมรดำตีแตก พ่อขุนผาเมืองจึงอพยพข้ามลำน้ำโขงมาทางเวียงของหลวงพระบางเวียงจันทน์ แล้ววกข้ามฝั่งไทยไปทางวังสะพุง จังหวัดเลย ล่องมาตามลำน้ำป่าสักตีนครเดิด ตีเมืองศรีเทพ จากพวกขอมและเขมรดำได้ แล้วกลับไปตัง