1. อาเซียน: จากสมาคมสูประชาคม
ตลอดชวงระยะเวลากวา 40 ปที่ผานมา สมาคมประชาชาติแหงเอเชียตะวันออกเฉียงใตหรือ อาเซียนไดมีพัฒนาการมาเปนลาํดับ และไทยก็มีบทบาทสําคัญในการผลักดันความรวมมือของอาเซียนให มีความคืบหนามาโดยตลอด โดยเมื่อเริ่มกอตั้งเมื่อป 2510 สภาพแวดลอมในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียง ใตมีความตึงเครียด อันเปนผลมาจากสงครามเย็น ซึ่งมีความขัดแยงดานอุดมการณ ระหวางประเทศที่ สนับสนุนอุดมการณเสรีนิยมประชาธิปไตยกับประเทศที่ยึดมั่นในอดุมการณสังคมนิยมคอมมิวนิสต ในขณะเดียวกัน ความขัดแยงดานดินแดนระหวางประเทศในภูมิภาค เชน ความขัดแยงระหวาง มลายาและฟลิปปนส ในการอางกรรมสิทธิ์เหนือดินแดนซาบาหและซาราวัก รวมทั้งการที่สิงคโปรแยกตัว ออกจากมลายา ทําใหหลายประเทศเริ่มตระหนักถึงความจําเปนในการรวมมือกันระหวางประเทศใน ภูมิภาค ดร. ถนัด คอมันตร รัฐมนตรีวาการกระทรวงการตางประเทศของไทยในขณะนั้น ไดมีบทบาท สําคัญในการเดินทางไปเจรจาไกลเกลี่ยความขัดแยงระหวางประเทศเพื่อนบานเหลานี้ และไดเชิญให รัฐมนตรีตางประเทศของประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใตอีก 4 ประเทศ คือ มาเลเซีย อินโดนีเซีย ฟลิปปนส และสิงคโปร มาหารือรวมกันที่แหลมแทน จ. ชลบุรี อันนํามาสูการลงนามในปฏิญญากรุงเทพ เพื่อกอตั้งอาเซียน ที่วังสราญรมย เมื่อวันที่ 8 สิงหาคม 2510 ไทยจึงถือเปนทั้งประเทศผูรวมกอตั้งและเปน ‘บานเกิด’ ของอาเซียน อาเซียนไดขยายสมาชิกภาพขึ้นมาเปนลําดับ โดยบรูไนไดเขาเปนสมาชิกเปนประเทศที่ 6 ในป 2527 และภายหลังเมื่อประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใตที่เหลืออีก 4 ประเทศ คือ เวียดนาม ลาว พมา และกัมพูชา ไดทะยอยกันเขาเปนสมาชิกจนครบ 10 ประเทศ เมื่อป 2542 นับเปนกาวสําคัญที่ไทยไดมี บทบาทเชื่อมโยงประเทศที่ตั้งอยูบนภาคพื้นทวีปและประเทศที่เปนหมูเกาะทั้งหมดในภูมิภาคเอเชีย ตะวันออก เฉียงใตใหเปนอันหนึ่งอันเดียวกัน โดยมีประเทศไทยเปนจุดศูนยกลาง ถึงแมวา ปฏิญญากรุงเทพ จะมิไดระบุถึงความรวมมือดานการเมืองและความมั่นคง โดยกลาวถึง เพียงความรวมมือกันดานเศรษฐกิจ สังคม วัฒนธรรม การศึกษา การเกษตร อุตสาหกรรม การสงเสริม สันติภาพและเสถียรภาพในภูมิภาค แตอาเซียนไดมีบทบาทสําคัญในการเสริมสรางความไวเนื่อเชื่อใจ ระหวางประเทศในภูมิภาค ลดความหวาดระแวง และชวยเสริมสรางสภาพแวดลอมที่เอื้ออํานวยตอการ พัฒนาทางเศรษฐกิจ และที่สําคัญ ไทยไดเปนแกนนํารวมกับอินโดนีเซียและประเทศสมาชิกอาเซียนดั้งเดิม ในการแกไขปญหากัมพูชา รวมทั้งความรวมมือในการแกไขปญหาผูลี้ภัยอินโดจีนจนประสบความสําเร็จ ลุลวงไปดวยดี และชวยเสริมสรางสันติภาพ เสถียรภาพ และความมั่นคงในภมูิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต ซึ่งเปนประโยชนตอไทยซึ่งเปนประเทศดานหนา
ไทยกับอาเซียน
นอกจากนี้ ประเทศไทย โดยทานอดีตนายกรัฐมนตรีอานันท ปนยารชุน ก็ไดมีบทบาทสําคัญในการ ผลักดันความรวมมือทางเศรษฐกิจของอาเซียนใหมีความคืบหนา โดยการริเริ่มใหมีการจัดตั้งเขตการคาเสรี อาเซียน หรือ ASEAN Free Trade Area (AFTA) ขึ้นเมื่อป 2535 โดยตกลงที่จะลดภาษีศุลกากรระหวาง กันใหเหลือรอยละ 0-5 ในเวลา 15 ป ซึ่งตอมาไดลดเวลาลงเหลือ 10 ป โดยประเทศสมาชิกเกา 6 ประเทศ ไดดําเนินการแลวเสร็จในป 2546 ในขณะที่ประเทศสมาชิกใหม 4 ประเทศ คือ กัมพูชา ลาว พมา และ เวียดนาม ดําเนินการเสร็จสิ้นในป 2551 ในปจจุบัน บริบททางการเมือง เศรษฐกิจและสังคม รวมทั้งความสัมพันธระหวางประเทศได เปลี่ยนแปลงไปอยางมาก โดยเฉพาะการขยายตัวทางเศรษฐกิจอยางรวดเร็วของประเทศในภูมิภาค ใกลเคียง คือ จีนและอินเดีย รวมทั้งแนวโนมการรวมกลุมทางเศรษฐกิจของประเทศในภูมิภาคอื่น ๆ ตลอดจนปญหาทาทายความมั่นคงในรูปแบบใหม เชน โรคระบาด การกอการราย ยาเสพติด การคามนุษย สิ่งแวดลอม และภัยพิบัติ ทําใหอาเซียนจําเปนตองปรับตัวเพื่อใหสามารถรับมือกับการเปลี่ยนแปลงของ สภาพแวดลอมระหวางประเทศ รวมทั้งเพื่อจัดการกับปญหาทาทายเหลานี้ไดอยางมีประสิทธิภาพ ทั้งนี้ ปฏิญญากรุงเทพ ที่กอตั้งอาเซียน เมื่อป 2510 ไดระบุวิสัยทัศนและวางรากฐานสําหรับการ รวมตัวเปนประชาคมของอาเซียนตั้งแตแรกเริ่ม แตโดยที่สถานการณทางการเมืองในภูมิภาคในขณะนั้น ไม เอื้ออํานวย เนื่องจากอยูในยุคของสงครามเย็น แนวคิดเรื่องบูรณาการในภูมิภาคจึงไมไดรับการพิจารณา อยางจริงจัง แตตอมาเมื่อสงครามเย็นสิ้นสุดลง ประเทศในภูมิภาคจงึสามารถหันหนาเขาหากันและรวมมือ กันมากขึ้น สงผลใหแนวคิดที่จะมีการรวมตัวการอยางเหนียวแนนไดรับการฟนฟูขึ้นมาอีกครั้งหนึ่ง โดยอาจ กลาวไดวา ขอริเริ่มของทานอดีตนายกรัฐมนตรีอานันท ปนยารชุน ในการจัดตั้งเขตการคาเสรีอาเซียน นับเปนจุดเริ่มตนสําคัญของการรวมตัวเปนประชาคมของอาเซียนโดยเริ่มจากเสาเศรษฐกิจ ตอมา ที่ประชุมสุดยอดอาเซียนที่บาหลี เมื่อป 2546 ไดแสดงเจตนารมณรวมกันที่จะสราง ประชาคมอาเซียน โดยมีการจัดทําแผนงานดานตาง ๆ เพื่อใหบรรลุเปาหมายดังกลาว นํามาสูการจัดทํากฎ บัตรอาเซียน เพื่อวางกรอบทางกฎหมายและโครงสรางองคกรของอาเซียน ทําใหอาซียนเปนองคกรที่มีกฎ กติกาในการทํางาน มีประสิทธิภาพ และเปนองคกรเพื่อประชาชนอยางแทจริง ทั้งนี้ กฎบัตรฯ ไดเริ่มมีผลใช บังคับแลวตั้งแตวันที่ 15 ธันวาคม 2551 ซึ่งเปนชวงวลาเดียวกับที่ประเทศไทยไดเขาดํารงตําแหนงประธาน อาเซียน ที่ประชุมสุดยอดอาเซียน ครั้งที่ 14 ที่ประเทศไทยเปนเจาภาพ เมื่อเดือนกุมภาพันธ 2552 ไดรับรอง ปฏิญญาชะอํา-หัวหินวาดวยแผนงานสําหรับการจัดตั้งประชาคมอาเซียนในทั้ง 3 เสาหลัก คือ ประชาคม การเมืองความมั่นคง ประชาคมเศรษฐกิจ และประชาคมสังคมและวัฒนธรรม เพื่อดําเนินการใหบรรลุ เปาหมายของการจัดตั้งประชาคมอาเซียนภายในป 2558
2. ประเทศไทยกับการดํารงตําแหนงประธานอาเซียน
เมื่อไทยเขาดํารงตําแหนงประธานอาเซียนตอจากสิงคโปรเมื่อเดือนกรกฎาคม 2551 นับเปนชวง หัวเลี้ยวหัวตอที่สําคัญในการสรางประชาคมอาเซียน รวมทั้งอยูในชวงเดียวกับที่คนไทย คือ ดร.สุรินทร พิศสุวรรณ ดํารงตําแหนงเลขาธิการอาเซียน ไทยจึงใหความสําคัญตอการวางรากฐานสําหรับการส