รู้จัก "กว่าง"
กว่าง หรือบางทีเรียกว่า "แมงคาม" เป็นชื่อเรียกของด้วงปีกแข็งชนิดหนึ่ง มี 6 ขา ตัวผู้จะมีเขายื่นไปข้างหน้าและโค้งเข้า ตอนปลายแยกเป็นสองแฉก ซึ่งมีตั้งแต่ 2 เขา 3 เขา และ 5 เขา ส่วนตัวเมียไม่มีเขา เกิดจากไข่ของแม่กว่างที่ฟักตัวในดิน มีชื่อเรียกตามรูปร่าง ตามขนาด และเรียกตามแหล่งที่เกิด เช่น กว่างโซ้ง กว่างแซม กว่างกิ กว่างอีลุ้ม บางชนิดไม่นิยมนำมาเลี้ยง
สีของกว่างจะมีทั้งสีแดงเปลือกมังคุดมันเงา ไปจนถึงสีดำมันเงาเหมือนสีของเฟอร์นิเจอร์ เช่น เปียโน หรือเครื่องเสียงชั้นดีจากต่างประเทศ ที่เป็นสีมะฮอกกานี สีแดงของไม้มะค่า กว่างบางตัวมีสีดำเหมือนสียางไม้รัก ชาวบ้านเรียกชื่อกว่างตามสี เช่น ถ้ากว่างสีดำออกแดง เรียกว่ากว่างรักน้ำใส ถ้าสีดำสนิทเรียกว่า "กว่างรักน้ำปู๋" อาหารของกว่างมีทั้งยอดพืชผัก ยอดหน่อไม้ ใบคราม ไม้แพ่ง ไม้มะกอก และกล้วยต่างๆ อาหารที่ชอบเป็นพิเศษคือ น้ำหวานจากอ้อย
วงจรชีวิตของกว่าง
กว่างมีวงจรชีวิตประมาณ 1 ปี คือช่วงต้นฤดูฝน ในระยะที่เป็นตัวหนอนหรือ ตัวด้วงจะมีสีขาว ตัวโต มีความยาวประมาณ 5 - 6 เซนติเมตร และเส้นรอบวง ประมาณ 1 นิ้ว ในช่วงนี้จะอยู่ในดินชอบกินเศษใบไม้ผุ ตอไม้ หรือต้นไม้ที่ผุ เป็นการช่วยธรรมชาติใ นการย่อยสลายใบไม้ ต้นไม้ ให้กลายเป็นปุ๋ยแก่ดินได้เป็นอย่างดี
ต่อมากลายเป็นดักแด้ และตัวเต็มวัยเป็นวัยเจริญพันธุ์พร้อมสืบเผ่าพันธุ์ได้ ในช่วงที่เป็นตัวหนอนถึงตัวเต็มวัยใช้เวลาประมาณ 1 - 2 เดือน ก่อนที่จะถึงฤดูฝน เมื่อฝนตกลงมาทำให้ดินอ่อน ด้วงกว่างที่เจริญเติบโตเต็มที่ก็จะดันดินออกมาสู่โลกภายนอก เพื่อหาแหล่งอาหารใหม่ และเพื่อการผสมพันธุ์ กว่างตัวผู้ที่แข็งแรงเท่านั้นที่มีโอกาสรอดเพื่อการผสมพันธุ์ โดยกว่างจะต่อสู้เพื่อแย่งชิงตัวเมีย และฝ่ายที่ชนะก็จะได้รับรางวัลได้ผสมพันธุ์กับตัวเมีย เป็นการคัดเลือกสายพันธ์ที่ดีตามธรรมชาติ ใช้วงจรชีวิตช่วงนี้ประมาณ 4 เดือน พอเข้าในฤดูหนาว กว่างตัวเมียหลังจากผสมพันธุ์ ก็จะขุดดินแล้ววางไข่ ส่วนตัวเองก็จะตาย ไข่ก็ฟักเป็นตัวหนอน เป็นดักแด้อาศัยอยู่ใต้ผิวดิน จนถึงต้นฤดูฝนก็จะขุดดินขึ้นมาผสมพันธุ์ดำรงชีวิตสืบลูกหลานต่อไป
กว่างประเภทต่างๆ
กว่างมีหลายชนิด ได้แก่
กว่างโซ้ง
กว่างโซ้ง (ซ่ง) เป็นกว่างตัวผู้ขนาดใหญ่ที่มีลักษณะดีที่สุด ตัวโต สง่างาม เขายาวและหนาทั้งข้างล่างข้างบน ลำตัวสีน้ำตาลแดง สีสันสวยงาม กว่างชนิดนี้มักจะส่งเสียง "ซี่ ๆ" ตลอดเวลา นิยมใช้ชนกัน ลักษณะของกว่างโซ้งที่ดีนั้น ต้องมีหน้ากว้าง กางเขาออกได้เต็มที่ เขาล่างจะยาวกว่าเขาบนนิดหน่อย ถ้าเขาล่างยาวกว่าเขาบนก็จะเรียกว่า "กว่างเขาหวิด" ถือว่าหนีบไม่แรง ไม่แน่น
กว่างกิ
กว่างกิ เป็นกว่างตัวผู้ที่มีเขาข้างบนสั้น (กิแปลว่าสั้น) เขาบนจะออกจากหัวออกมานิดเดียว กว่างกิจะต่อสู้หรือชนกันโดยใช้เขาล่างงัดกัน แต่ไม่สามารถใช้เขาหนีบคู่ต่อสู้ได้ จึงไม่นิยมนำมาใช้เป็นกว่างชน กว่างกิมี 2 ชนิดคือ กว่างกิขี้หมู ซึ่งเป็นด้วงที่เกิดในบริเวณมูลสุกรเก่า ตัวเล็ก มักมีสีน้ำตาลแดง และ กว่างกิทุย เป็นกว่างกิที่มีตัวใหญ่ขนาดใกล้เคียงกับกว่างโซ้ง แต่เขาสั้นกว่า ลำตัวมีสีน้ำตาลอมดำ (ทุย แปลว่า กระเทย หรือ ครึ่งๆ กลางๆ)
กวางอีลุ้ม
กว่างอีลุ้ม เป็นกว่างตัวเมียซึ่งเป็นเหยื่อล่อตามธรรมชาติ บางแห่งเรียกว่า กว่างแม่อู้ด กว่างแม่มด หรือ กว่างแม่อีดุ้ม กว่างตัวเมียนี้จะมีทั้งชนิดตัวเล็กและตัวใหญ่ มีทั้งสีน้ำตาลและสีดำ กินจุกว่ากว่างตัวผู้ ไม่มีเขา ปากมีลักษณะเป็นฝาสำหรับขุด ซึ่งจะขุดอ้อยให้เป็นแอ่งเห็นได้ชัด ปกติจะใช้กว่างแม่อีหลุ้มนี้เป็นตัวล่อให้กว่างตัวผู้ชนกัน กว่างตัวเมียนี้เมื่อผสมพันธุ์แล้ว จะขุดรูลงดินเพื่อวางไข่แล้วจึงตาย
กว่างแซม เป็นกว่างขนาดกลาง มีลักษณะคล้ายกับกว่างโซ้ง แต่ตัวเล็กกว่าเล็กน้อย และมีลำตัวสีน้ำตาลแดงกว่า เขาสั้น เรียวเล็ก ท่าทางสง่างาม คล่องแคล่ว กว่างชนิดนี้มักเลี้ยงไว้เป็นคู่ซ้อมหรือให้เด็กๆ เล่นกันแทนกว่างโซ้ง
กว่างก่อ ชอบอาศัยอยู่ตามต้นไม้ก่อ ลักษณะเด่นของกว่างชนิดนี้คือ ตามตัวมีขน มีความแข็งแรงและอดทนมากกว่ากว่างที่ใช้กันโดยทั่วไป ทำให้บางคนใช้กระดาษทรายมาขัดกว่างชนิดนี้แล้วนำไปชนกับกว่างชนซึ่งมักจะชนะทุกครั้ง โดยปกติแล้วกว่างก่อถือเป็นกว่างป่าชนิดหนึ่งที่ไม่แพร่หลาย จึงไม่นิยมนำมาชนแข่งกัน
กว่างดอยหล่อ ดอยหล่อ เป็นชื่อหมู่บ้านหนึ่ง ตั้งอยู่ในเขตอำเภอดอยหล่อ จังหวัดเชียงใหม่ กว่างดอยหล่อมีชื่อเสียงในด้านความอดทนแข็งแกร่ง พูดกันว่าเป็นกว่างที่ผ่านความลำบากในการขุดหินขุดทรายขึ้นมา จึงมีความอดทนเป็นเลิศ เมื่อใครได้กว่างดอยหล่อมาเลี้ยงไว้ชน จึงมั่นใจได้ว่ามีกว่างที่ดีและอดทน เมื่อถึงฤดูเล่นกว่างมาถึงนักเล่นกว่างจึงแสวงหากว่างดอยหล่อมาเลี้ยง บางคนถึงกับเดินทางไปที่หมู่บ้านดอยหล่อ เพื่อหากว่างชนดอยหล่อก็มี
กว่างงวง (กว่างหน่อ) คือด้วงงวงของภาคกลาง กว่างชนิดนี้ชอบกินหน่อไม้ หรือยอดอ่อนมะพร้าว ลำตัวมีขนาดเล็ก สีดำ ตรงปากจะมีส่วนยื่นเป็นงวง และไม่มีเขา กว่างชนิดนี้ไม่นิยมนำมาเลี้ยงเพื่อชนกัน
กว่างซาง
กว่างซาง เป็นกว่างขนาดใหญ่ สีของปีกออกไปทางสีครีม หรือสีหม่น มีเขา 5 เขา ข้างบนมี 4 เขา เรียงกันจากซ้ายไปขวา ข้างล่างมี 1 เขา ไม่นิยมนำมาชนกัน เพราะอืดอาด ไม่แคล่วคล่องว่องไว ชนไม่สนุก
กว่างฮัก หรือกว่างรัก มีสีดำ รูปร่างและขนาดใกล้เคียงกับกว่างแซม กว่างชนิดนี้ไม่ค่อยใช้ชนกัน เพราะกล่าวกันว่า น้ำอดน้ำทนสู้ กว่างโซ้งไม่ได้ ดังที่ว่า "กว่างฮักน้ำใส ไว้ใจ๋บ่ได้"
กว่างหนวดขาว ลักษณะเหมือนกับกว่างโซ้ง แต่ต่างกันที่ตรงหนวดจะมีสีขาว เชื่อกันว่าเป็นพญากว่าง กว่างหนวดขาวนี้จะชนจะสู้กับกว่างทุกขนาด กว่างหนวดดำจะเป็นฝ่ายพ่ายแพ้เพราะเกรงกลัวอำนาจของพญา บางครั้งกำลังชนกันพอรู้ว่าเป็นพญากว่าง ก