การบวมน้ำ (Edema)
หมายถึง ภาวะที่มีการสะสมของน้ำหรือของเหลว (fluid) ในช่องระหว่างเซลล์ (interstitial space) หรือภายในช่องของร่างกาย (body cavity) มากกว่าปกติ
การบวมน้ำ สามารถจำแนกน้ำหรือของเหลว ออกเป็น 2 ชนิด คือ ทรานซูเดท (transudate) และเอกซูเดท (exudate)
Transudate หมายถึง ของเหลวที่เกิดขึ้น โดยไม่เกี่ยวข้องกับการอักเสบ มีลักษณะเหลวใส หรือไม่มีสี ไม่มีกลิ่น ไม่แข็งเป็นก้อนเมื่อตั้งทิ้งไว ้(coagulate)
Exudate หมายถึง ของเหลวที่เกิดจากขบวนการอักเสบ ทั้งจากการติดเชื้อ หรือไม่ก็ได้ (non-infectious inflammationหรือ infectious) มีลักษณะเป็นของของเหลวขุ่นหรือใสมีสิ่งเจือปน มีหลากหลายสี บางครั้งมีกลิ่น และจะจับตัวเป็นก้อนแข็งเมื่อตั้งทิ้งไว้
การบวมน้ำเกิดได้เนื่องจากการไหลเวียนของเลือดไม่สะดวก
- จากการทำงานที่ล้มเหลวของหัวใจ (heart failure) มักเรียกการบวมน้ำนี้ว่า “cardiac edema”คือจะทำให้แรงดันเลือดในหลอดเลือดดำเพิ่มขึ้นหากหัวใจด้านขวาล้มเหลว
- จากการอุดตันของหลอดเลือดดำในตับ (portal venous obstruction) เช่น โรคตับแข็ง (cirrhosis)
การบวมน้ำจากโปรตีนในเลือดลดลง (hypoproteinemia) แบ่งได้ 2 กรณี
กรณีที่ 1 มีการสร้างหรือได้รับโปรตีนลดลง เช่น โรคตับ
กรณีที่ 2 มีการสูญเสียโปรตีนออกจากร่างกาย เช่น โรคไต
ลักษณะของการบวมน้ำ
-บวมกดบุ๋ม Pitting edema อาจเกิดจาก systemic disease ที่พบบ่อย ได้แก่ โรคของหัวใจ ไต ตับ รวมทั้งภาวะที่มีโปรตีนในเลือดต่ำ ทำให้เกิดการสะสมคั่งของเกลือและน้ำ หรืออาจเป็น local condition ที่เกิดบริเวณแขนขา ที่พบบ่อยได้แก่ varicose veins และ thrombophlebitis ของ DVT ทำให้การใหลเวียนเลือดกลับทางเส้นเลือดดำได้ไม่ดีจึงเกิดการสะสมของน้ำ
-ส่วน บวมกดไม่บุ๋ม non-pitting edema มักเกิดเนื่องจากความผิดปกติของ lymphatic system แล้วเกิด lymphedema สาเหตุอื่น เช่น pretibial myxedema เป็นการบวมบริเวณหน้าแข้งที่เกิดจาก hypothyroidism
Non-pitting edema รักษายาก มักไม่ตอบสนองต่อการให้ยาขับปัสสาวะ การยกขาสูงหรือการใช้วัสดุกดรัดจะได้ผลดีกว่า
หลักเกณฑ์ให้ระดับการบวม กดที่หลังเท้าหรือบริเวณหน้าแข้ง โดยใช้นิ้วกดนานประมาณ 5 วินาที แล้วประเมิน
ซึ่ง pitting edema มี 4 ระดับคือ***
1+ กดบุ๋มลงไป 2 มม. มองไม่เห็นชัดเจน รอยบุ๋มหายไปเร็ว
2+ กดบุ๋มลงไป 4 มม. สังเกตได้ยาก หายไปใน 15 วินาที
3+ กดบุ๋มลงไป 6 มม. สังเกตได้ชัด คงอยู่นานกว่า 1 นาที มองดูพบว่าขาบวมชัดเจน
4+ กดบุ๋มลงไป 8 มม. รอยบุ๋มลึกชัดเจน อยู่นานประมาณ 2-5 นาที